Adaptieve Hypertekst

Zoekmachines en persoonlijke agenten helpen de gebruiker om de informatie te vinden waarnaar hij of zij op zoek is. Toch kan de gevonden informatie nog ongeschikt zijn voor die gebruiker, omdat de informatie wel over het juiste onderwerp gaat, en misschien ook bedoeld is voor de taak die de gebruiker wil uitvoeren, maar omdat de informatie niet is aangepast aan het woordgebruik van de gebruiker, of in een ander medium wordt gepresenteerd dan wat de gebruiker comfortabel vindt om informatie tot zich te nemen.

Onderstaande figuur geeft een voorbeeld van niet-aangepaste informatie:

Cognitive overhead betekent dat de gebruiker zijn aandacht moet verdelen tussen het vertalen van de informatie naar een begrijpelijke vorm en het tot zich nemen, begrijpen en onthouden van die informatie. Cognitive overhead werkt hierdoor hinderlijk en vertragend.

Het nog jonge onderzoeksgebied van de adaptieve hypertekst concentreert zich op het automatisch aanpassen van de inhoud en de presentatie van hypertekstuele informatie aan de gebruiker, volgens een door het informatiesysteem opgebouwd gebruikersmodel, meestal naar het Engels user model genoemd. Doel van de aanpassing is een presentatie te verzorgen die voor de gebruiker zo vanzelfsprekend is dat de cognitive overhead wegvalt, en de gebruiker dus efficiënter informatie kan assimileren en onthouden.

Adaptieve hypertekstsystemen behoren tot de familie van flexibele hypertekstsystemen. Deze familie bestaat uit drie groepen systemen:

• In aanpasbare systemen kan de gebruiker een aantal instellingen veranderen. Het informatiesysteem is in staat om de informatie aan te passen aan enkele stereotype gebruikers. Door middel van de in te stellen keuzes bepaalt de gebruiker eigenlijk tot welk stereotype hij of zij wenst gerekend te worden. Typische instelbare aspecten zijn de voorkeur voor tekst, illustraties, geluid of video, beknopte, normale of uitgebreide tekst, en wel of geen gebruik van technische termen. Sommige van deze keuzes zijn binair: de gebruiker wil het een of het ander, maar er zijn ook fijnere instellingen mogelijk.
• In adaptieve systemen is het aantal instellingen meestal groter, en wordt de keuze door het systeem zelf bepaald en afgeleid uit het gedrag van de gebruiker. Adaptieve hypertekst is vooral voor educatieve toepassingen geschikt: het systeem leidt uit de pagina's die de student heeft gelezen, en uit antwoorden op meerkeuzevragen af welke concepten de student reeds onder de knie heeft, en welke nog moeten worden bestudeerd. In functie van het door het systeem bepaalde user-model wordt de volgorde waarin informatie wordt aangeboden aangepast door de link-structuur te veranderen, en worden technische termen automatisch gebruikt of vermeden. De aanpassingen blijven beperkt tot relatief kleine veranderingen in vooraf gegenereerde of geschreven pagina's.
• In dynamische systemen worden pagina's uit kleine fragmenten samengesteld. Het door het systeem opgebouwde user model is bepalend voor de keuze welke fragmenten hoe worden samengevoegd tot pagina's.

In adaptieve hypertekstsystemen komen twee grote variaties voor [B96]:

• adaptieve presentatie
  Bij adaptieve presentatie wordt de tekstuele of multimedia informatie binnen een informatie-eenheid zoals een pagina of een video aangepast aan de wensen en behoeften van de gebruiker.
  • Bij adaptieve multimedia presentatie wordt de media keuze aan de gebruiker aangepast. Sommige mensen hebben een voorkeur voor tekst, anderen voor geluid, en nog anderen voor video. Deze voorkeur kan ook nog eens tijd- of plaatsafhankelijk zijn: wie informatie wil bestuderen in de trein zal wellicht een voorkeur hebben voor tekst, terwijl de automobilist liever geluid (of spraak) krijgt, en de homo "zappens" in zijn luie stoel van een video wil genieten. Aanpassing van de informatie binnen geluidsfragmenten of video's is ook denkbaar, maar hiervan zijn nog geen voorbeelden voorhanden.
  • Bij adaptieve tekst-presentatie wordt een tekst aangepast door een meer of minder beknopte of technische woordkeuze. Deze vorm van adaptiviteit is vooral geschikt voor educatieve toepassingen.
• adaptieve navigatie
  Bij adaptieve navigatie wordt de link structuur van de hypertekst gebruikt om de gebruiker op een meer of minder dwingende manier te sturen.
  • Directe sturing houdt hierbij in dat de gebruiker een expliciet geformuleerd voorstel krijgt in de vorm van een next button of een gelijkaardige vorm van guided tour. De gebruiker kan de meest aangewezen leesvolgorde verkrijgen door bij elke pagina de next button in te drukken om naar een volgende pagina te springen.
  • Het sorteren van links is een techniek die vooral van de grote zoekmachines bekend is. De links worden in volgorde gezet van meest naar minst aangewezen. Omdat mensen gewend zijn geraakt aan lijsten waarin de beste elementen bovenaan staan en de slechtste onderaan zullen de meeste gebruikers beginnen met de eerste link te volgen die ze op een pagina tegenkomen. Dezelfde sortering wordt ook in hypertekst-boeken gebruikt door toegang tot de pagina's te verlenen via een inhoudstafel. Hier wordt reeds een lineaire leesvolgorde gesuggereerd, die begint bij de inleiding of het eerste hoofdstuk.
  • Het verbergen van links is een techniek die de auteur toelaat om de gewenste links te benadrukken (door de ongewenste links te verbergen) zonder dat de volgorde in de tekst moet worden gewijzigd. Er bestaan twee kleinere varianten: links kunnen onzichtbaar worden gemaakt door ze niet onderscheidbaar te maken van gewone tekst, maar links kunnen ook effectief worden verwijderd zodat ze niet zomaar verborgen zijn maar ook werkelijk niet kunnen worden gevonden omdat ze er niet zijn. Deze techniek vereist dat de tekst zo wordt opgesteld dat hij zinvol blijft wanneer een link verborgen is. Zo heeft het geen zin hier te schrijven dat er een "link naar de homepagina van Paul De Bra" is, wanneer die link er vervolgens niet blijkt te zijn.
  • Het annoteren van links heeft dezelfde bedoeling, maar maakt zowel de gewenste als ongewenste links zichtbaar. Deze techniek heeft als voordeel tegenover het verbergen van links dat de auteur geen rekening hoeft te houden met het soms niet zichtbaar zijn van een link. Het nadeel van het zichtbaar houden van alle links is dat een annotatie, bijvoorbeeld in de vorm van een andere link-kleur, voor sommige gebruikers juist een extra aantrekking kan geven naar de ongewenste links. In de ELM-ART Lisp cursus [BSW96a] en het Interbook courseware pakket [BSW96b] bijvoorbeeld werd naar analogie met de verkeerslichten een groene annotatie gebruikt voor de gewenste links en een rode voor de ongewenste links. Een groot deel van de studenten bleek echter sterk aangetrokken te worden naar de met rood gemarkeerde links. (Het is niet bekend of deze studenten ook vaak door het rode licht reden.)

  Adaptieve hypertekstsystemen houden het midden tussen hoe goed de informatie aangepast kan worden aan de wensen en behoeften van de gebruiker en hoe moeilijk het voor de auteur wordt om die aanpassing voor te bereiden. Adaptiviteit kan op twee manieren worden bereikt: door variaties automatisch te genereren of door variaties expliciet te laten voorzien door de auteur van een document. Ook hier wordt het optimum bereikt door een combinatie van beide technieken:

  • Wanneer het informatiesysteem uit het user model afleidt dat een pagina (tijdelijk) niet voor de gebruiker geschikt is, dan kunnen alle links naar die pagina automatisch worden verborgen, uitgeschakeld, of als ongewenst worden geannoteerd. De auteur hoeft niet expliciet te voorzien wanneer links wel of niet gewenst zijn. Het systeem leidt dit af uit het al dan niet gewenst zijn van de bestemming van een link.
  • Wanneer de gebruiker bepaalde voorkennis mist moet de tekstuele inhoud van een pagina soms worden aangepast. Het systeem kan uit het user model een dergelijke gebrek afleiden, maar de auteur moet wel elk van de alternatieve presentaties uitwerken. Voor enkele simpele variaties, zoals het vervangen van een technische term door een gewoon woord, kan een automatisch systeem nog volstaan. Zo kunnen de hypertekst termen "knoop" en "link" automatisch worden vervangen door "pagina" en "verwijzing", wanneer het systeem dit nodig acht. Maar voor grote tekstuele variaties is meer hulp van de auteur nodig.

  De TUE is zowel binnen Nederland alsook op internationale schaal een van de koplopers in het gebruik van hypertekst om er via Internet afstandsonderwijs mee te verzorgen. Reeds in het voorjaar van 1994 kwam het dictaat van het college "2L670: Hypermediastructuren en -systemen" [DB94] on-line beschikbaar, via het toen nog vrij onbekende medium World Wide Web. Het college werd in 1994 gevolgd door studenten van verschillende opleidingen aan de Technische Universiteit Eindhoven, de Katholieke Universiteit Brabant en de Universitaire Instelling Antwerpen. Later zijn daar andere universiteiten bijgekomen: de Technische Universiteit Delft, de Universiteit Twente en de Open Universiteit. Onofficieel neemt ook af en toe een student van de Katholieke Universiteit Nijmegen deel, en van de Katholieke Universiteit Leuven.

  Het hypermedia college heeft model gestaan voor de andere colleges die volgens een samenwerkingsovereenkomst tussen de drie technische universiteiten en de Open Universiteit via Internet worden uitgewisseld. Essentieel bij deze samenwerking is dat studenten een college geheel op afstand, op welk tijdstip dan ook via Internet kunnen bestuderen en afronden.

  In het hypermedia college worden zowel adaptieve presentatie als adaptieve navigatie toegepast. Het collegedictaat is aan zijn vijfde generatie toe, wat betekent dat het inmiddels minstens één keer per jaar gedeeltelijk wordt vernieuwd. De ervaring heeft geleerd dat wanneer de technologische mogelijkheden van adaptieve hypertekst ondoordacht worden toegepast dit al gauw leidt tot slecht bruikbare documenten: adaptiviteit kan de ongewenste cognitive overhead verminderen of zelfs geheel wegwerken, maar wanneer ze te pas en vooral te onpas wordt ingezet blijkt het een techniek te kunnen zijn die de cognitive overhead alleen maar verhoogt. De ervaring met het hypermedia dictaat toont dat het oude vertrouwde boek nog lang niet is afgeschreven:

  • In een boek kan de lezer heel snel bladeren om een algemene indruk te krijgen van de inhoud en de presentatie. In een hypertekst document is dit niet mogelijk: er is nog geen electronisch alternatief voor het overzicht dat het in drie seconden met de duim doorbladeren van een paperback biedt. Adaptieve hypertekst maakt het krijgen van zo'n overzicht in eerste instantie moeilijker: het zeer snelle gewenste overzicht bevat vele pagina's waar de beginnende student nog niet klaar voor is, en waartoe de toegang door een adaptief systeem wordt verborgen of zelfs afgesloten.
  • In een boek heeft de fysieke plaats van informatie een betekenis, niet alleen in de door de auteur voorziene leesvolgorde, maar ook gewoon als een plaats die de lezer met een visueel geheugen kan onthouden. De lezer die van een boek van drie centimeter dik reeds één centimeter heeft gelezen weet dat hij nog twee centimeter te gaan heeft. Dit eenvoudige fysieke gegeven moet in een hypertekst worden gesimuleerd. En wanneer de structuur, gevormd door de hypertekst links, een beetje complex is dan verdwijnt de notie van een fysieke locatie van een pagina al helemaal. In het hypermedia dictaat zijn sommige pagina's bewust in meer dan één hoofdstuk tegelijk ondergebracht, opdat de student dit probleem zou ondervinden. In een college dat niet over het onderwerp van hypertekst gaat kan zo'n bron van cognitive overhead maar beter worden vermeden.
  • De moeilijke toegankelijkheid van pagina's waarvan het informatiesysteem, terecht, meent dat de student niet goed voorbereid is om ze te bestuderen, wordt door sommige lezers als betutteling ervaren. Een op die wijze overdreven gebruik van adaptieve navigatie kan goed geschikt zijn voor onderwijs aan kleuters of in de lagere school; de universiteitsstudent meent volwassen genoeg te zijn om zelf uit te maken wat hij moet doen met informatie waar hij nog niet aan toe is. De versie van het collegedictaat waarin ongewenste links effectief werden verwijderd had soms meer weg van een adventure game dan van een dictaat. Om die reden is het dictaat dan ook aangepast, en worden ongewenste links thans zo geannoteerd dat ze niet opvallend zichtbaar zijn, maar toch beschikbaar.
  • Naast de desoriëntatie die kan ontstaan door adaptieve navigatie, dient ook met adaptieve tekst-presentatie omzichtig te worden omgesprongen. Het technische hulpmiddel biedt hier andermaal de mogelijkheden om een adaptief document op een adventure game te laten lijken, en om zogenaamde Escher effecten te verkrijgen. Adaptieve tekst blijkt door studenten ongemerkt te worden geaccepteerd wanneer het gaat om kleine tekstuele veranderingen, zoals het vermijden van nog onbekende technische termen. Het woord "ongemerkt" is hierbij essentieel omdat wanneer de student de veranderingen bewust merkt er reeds sprake is van gegenereerde cognitive overhead.
  • Dat het lezen van computerschermen moeizamer verloopt dan van papier is reeds lang geleden met experimenten aangetoond. Voor hypertekst betekent dit dat de schrijfstijl compacter moet zijn voor een on-line dictaat dan voor een papieren versie. Dit vergt enige aanpassing van de docent, die misschien een zeer breedsprakerige stijl gewend is. De oplossing voor dit technische probleem is ook al lang bekend: anti-aliasing. Het lezen van een scherm kan aanzienlijk worden verbeterd wanneer de overgang tussen de zwarte letters en de witte achtergrond door middel van grijze beeldpunten wordt "ingevuld" of "afgerond". Het is bijna wraakroepend dat de grote window systemen: Windows'95, Macintosh en Unix met X-Windows en de veel gebruikte documentaire hulpmiddelen zoals de tekstverwerkers MS-Word en WordPerfect, en de Web-browsers van Netscape en Microsoft, geen gebruik maken van deze techniek. Niet alleen gaat hierdoor een aanzienlijke hoeveelheid productiviteit in de informatieverwerkende branche verloren, het niet-optimale beeld kan een hypotheek leggen op de gezondheidzorg, door mogelijke oogletsels die nu nog niet zijn te voorzien. Dat het intensief werken met beeldschermen een potentieel gezondheidsrisico is, daar zijn vele onderzoekers en ook politici reeds van overtuigd. Maar het niet ondersteunen van anti-aliasing is te vergelijken met het beschikken over de techniek van de filtersigaret en toch hardnekkig alleen maar sigaretten zonder filter op de markt te brengen. Dit laatste zou tegenwoordig ongetwijfeld tot hoge schadeclaims leiden. Maar met de beeldschermtechnologie is het vooralsnog niet zover. Los van het gezondheidsrisico blijft het niet-optimale tekst-beeld nochtans een hinderpaal op de weg naar de algemene acceptatie van het scherm als voorkeurs-leesplatform.